Aan het woord is hoogleraar kinderneurologie Marjo van der Knaap (1958), kinderneuroloog in het Amsterdam UMC en hoofd van de onderzoeksgroep ‘Leukodystrofieën’. We treffen elkaar op de polikliniek Kindergeneeskunde, locatie VUmc aan de Boelelaan in Amsterdam. Met inachtneming van de coronamaatregelen; geen handen schudden en netjes anderhalve meter afstand houden, praten we uitgebreid samen over leukodystrofieën, de betekenis van de komst van technieken als MRI en DNA- en therapie-onderzoek en ook over haar moedige patiëntencategorie. Het is een enorm boeiend gesprek met een vrouw die al heel veel jaren betekenisvol werk verricht op het gebied van leukodystrofieën.

“Als je doet wat ik doe, dan moet je je werk wel in perspectief kunnen zien. Ik bevind me om het zo te zeggen aan de ‘erge kant van de geneeskunde’, want veel van mijn, vaak nog jonge, patiënten gaan dood”, vertelt Marjo. “Maar dat past dan ook wel weer bij mij; ik ben geen dokter die geschikt is voor kleine klachtjes, ik wil ontzettend mijn best doen juist voor die mensen voor wie het leven heel ingewikkeld is. Daar zit ook meteen mijn motivatie: Ik wil problemen oplossen.

Ik ben hier eigenlijk per toeval terecht gekomen”, lacht ze. “Oorspronkelijk wilde ik, nadat ik van studie geswitcht was - ik ging van Klassieke Talen naar Geneeskunde - internist worden. Want die weten zo ontzettend veel. Maar omdat er geen opleidingsplaats voor mij beschikbaar was, werd het neurologie, ook leuk. Tijdens mijn opleiding tot neuroloog, kwam de MRI en daar wilde ik heel graag het mijne van weten. Ik besloot dan ook een MRI-stage te lopen in Utrecht. Alles leek goed geregeld, maar toen ik wilde beginnen, bleek de MRI in onderhoud en viel er weinig te zien. Ik heb de stoute schoenen aangetrokken en heb gebeld naar Amsterdam, naar professor Valk, met de vraag of ik mijn MRI-stage bij hem mocht komen lopen. En zo geschiedde het. Nu heb ik een grote ‘drive’ en wil ik graag alles weten, dus ik had me heel goed voorbereid op de MRI. Zo goed dat professor Valk mij al snel vroeg of ik niet bij hem wilde promoveren in plaats van in Utrecht. Dat ging natuurlijk niet, dus had hij een andere vraag; of ik dan een boek met hem wilde schrijven over wittestofziekten. En dat hebben we gedaan, terwijl ik nog in opleiding was. Na mijn promoveren - op wittestofziekten - ben ik uiteindelijk kinderneuroloog geworden en hier in Amsterdam gaan werken. En zo werd de samenwerking met professor Valk opnieuw een feit.

De witte stof in de hersenen kun je het best voorstellen als de bedrading van de hersenen. Hersenen bestaan uit zowel grijze als uit witte stof. In de grijze stof zitten de zenuwcellen die ons aansturen en die cellen moeten met elkaar communiceren om dingen te laten gebeuren. Deze communicatie verloopt via de witte stof langs miljarden lange uitlopers van zenuweinden die omringd zijn met een vetachtige substantie: myeline, een soort beschermende laag. In myeline zitten kleine inkepingen waar geen myeline is, waardoor informatie kan overspringen van inkeping naar inkeping en zo veel sneller wordt. Je kunt je voorstellen dat als er miljarden zenuwbanen zijn er ook op verschillende plekken defecten kunnen optreden, soms aangeboren en/of erfelijk (leukodystrofie) en soms ook verworven (bijvoorbeeld Multiple Sclerose). In de meeste gevallen hebben deze defecten grote gevolgen. De berichten komen niet goed meer over omdat er een soort kink in de kabel zit. Dit leidt tot het verlies van (steeds meer) neurologische functies met overlijden tot gevolg, vaak al op jonge leeftijd.

Voordat het mogelijk was MRI-beelden bij onderzoek te gebruiken - en dan praten we over nog maar ruim dertig jaar geleden - was er nog maar heel weinig bekend over wittestofziekten. We kenden er eigenlijk maar enkele. De komst van de MRI heeft voor een doorbraak gezorgd. Je kon ineens dingen aantonen, die je daarvoor alleen maar vermoedde. We zijn aan de hand van wat we zagen, begonnen met het herkennen van ziekten aan MRI kenmerken. Echter bleek zo’n 60% van de patiënten met afwijkingen in de witte stof niet te typeren en wisten we niet wat er aan de hand was. We zijn toen gaan kijken of er bij deze patiënten kenmerkende patronen van MRI afwijkingen te vinden waren: zaten er overeenkomsten in wat we op MRI’s zagen bij verschillende patiënten en kwamen de uitingen met elkaar overeen? Daarmee hebben we een reeks nieuwe ziekten ontdekt, die daarvoor onbekend waren. Toen we daarnaast in de jaren negentig ook nog DNA konden verzamelen en overeenkomstige gendefecten konden vinden, was het mogelijk plaatjes op elkaar te leggen en vele verschillende vormen van leukodystrofie te herkennen en de diagnose met DNA onderzoek te bevestigen.

We hebben er anno nu een flink aantal in kaart gebracht en ze een naam kunnen geven, we weten het verloop, maar helaas bestaan er op dit moment nog weinig adequate behandelingen. Wel is voor een aantal leukodystrofieën een dieper onderzoek gestart. We onderzoeken hoe de ziekte precies werkt en hoe die kennis gebruikt kan worden om hier therapie op te ontwikkelen. De eerste trials zijn inmiddels van start gegaan en we hopen er nog meer te starten.

In Amsterdam hebben wij een heel team dat aan leukodystrofieën werkt (het Amsterdam Leukodystrofie Centrum) en wij hechten voor deze zeldzame ziekten aan nationale en ook internationale samenwerking. Wij hebben voor sommige ziekten een internationaal consortium gevormd waarin we kennis en onderzoek delen.

De komst van de MRI heeft dus gezorgd voor de grote ommekeer in de diagnosestelling van wittestofziekten. Dertig jaar geleden kreeg het gros van de patiënten niet eens een diagnose, maar men ging wel dood. Nu is dat dus totaal omgedraaid, je kunt het een revolutie noemen. Waren we eerst nog gefocust op het stellen van de juiste diagnose, gaan we dus nu richting therapieontwikkeling en ik ben ervan overtuigd dat genezing uiteindelijk ook nog gaat komen.

Al met al werken we aan het uiteindelijk oplosbare deel van de geneeskunde, dit kunnen we met ons allen aan. Wat we niet en waarschijnlijk ook nooit aan zullen kunnen, is het onoplosbare deel en hiermee bedoel ik zaken als infecties en ongelukken.

Ik weet niet of ik het in mijn carrière nog ga meemaken dat we dé oplossing gevonden hebben en dat we sommige leukodystrofieën kunnen genezen. We doen in ieder geval ontzettend ons best. Ik heb er alle vertrouwen in dat het in de tijd gaat lukken!”

Door Mariët Jonkhout